Cây gạo là cây thân gỗ to, thẳng đứng,  trên vỏ cây có gai nhọn chi chít màu nâu xám, chúng thường to dần lên theo sự phát triển của cây.Cây có chiều cao trung bình  từ 15 – 20m, cây cổ thụ ở rừng già có thể cao đến 30 – 35m.Lá cây thuộc dạng kép chân vịt có từ 5 – 7 lá nhỏ có hình bầu dục hoặc hình trứng, chóp nhọn, mép lá nguyên và 2 mặt lá đều xanh đậm. Cây gạo thường rụng lá vào mùa khô, chỉ còn trơ lại thân cành như cây chết. 

Hoa gạo có màu đỏ rực với 5 cánh hoa xòe rộng khi nở, cánh hoa to và khá dày mọc thành cụm hoặc đơn lẻ ở hầu hết các cành nhánh nhỏ của cây. Vào cuối mùa đông khi  lá đã rụng hẳn, những nụ hoa gạo bắt đầu ủ nụ để chuẩn bị nở khi xuân về. Hoa nở rộ vào cuối mùa xuân và tàn ở đầu mùa hạ. Cây phân chia nhiều cành ngang, tán rộng và thưa. Quả gạo là dạng quả nang hình trứng, khi chín có màu đen tách thành 5 mảnh, bên trong chứa nhiều hạt và nhiều sợi bông mềm và nhỏ.  

Ngoài những cây mọc tự nhiên ở ven đường làng hay ven đồng ruộng thì cây gạo còn được trồng nhiều ở thành phố làm cây bóng mát, cây công trình hay ở khu đền chùa cổ. Cây gạo có màu hoa đỏ rực không thể thiếu ở mỗi con đường hoa, công viên, phố đi bộ… Trong sắc trời âm u của những ngày đông lạnh giá, màu hoa gạo khiến cho không gian trở nên ấm áp và sôi sục sức sống son sẻ.Bên cạnh đó, với ưu điểm là gốc cây to  trông có vẻ nguyên sơ, cổ thụ và hoa đẹp nở đúng dịp mùa xuân. Nên cây gạo là  lựa chọn hàng đầu cho những tác phẩm bonsai của nhiều nghệ nhân.

Hoa gạo đâu chỉ đẹp không thôi, trong cuộc sống thường ngày loài cây này còn có nhiều tác dụng tốt.Trong đông y,  hoa gạo có tính mát, vị ngọt và  hơi chát có tác dụng chính là thanh nhiệt, giải độc, lợi tiểu, bổ huyết, tiêu  viêm, cầm máu… Dân gian hay dùng hoa gạo để phơi  sấy khô hoặc sao đen chữa các bệnh đường tiêu hóa và tiết niệu (viêm dạ dày và nước tiểu ít và đỏ).Một bộ phận nữa là Tầm gửi cây gạo, chỉ có cây cao tuổi mới có tầm gửi. Loại này thường phơi sấy khô hoặc dùng đun tươi uống có công dụng giảm sưng đau, xung huyết, giảm ứ trệ dịch trong bệnh Xơ gan cổ trướng và Ung thư gan.